Tüm Türk dilleri fonoloji, morfoloji ve söz diziminde birbirine yakın benzerlikler göstermektedir, ancak Çuvaş ve Sakha (Yakut) diğerlerinden oldukça farklıdır. Altaic ailesinin Türk kolu, dil sayısı ve konuşmacı sayısı bakımından üç şubenin en büyüğüdür. Çoğunlukla coğrafi konumlarına göre beş gruba ayrılır. 50.000'den fazla konuşan olan diller aşağıda listelenmiştir.
Güneybatı (Oğuz)
Türk (Osmanlı Türkçesi) – 84,98 milyon [2022] (Türkiye)
Horasani Türkçesi - 500.000 (İran)
Balkan Gagauz Türkçesi – 134 535 [2014] (Türkiye)
Gagauzlar – 173.000 (Moldova)
Güney Azerbaycan - 24.4 milyon (İran)
Kuzey Azerbaycan - 11 milyon (Azerbaycan)
Türkmenler – 6.4 milyon (Türkmenistan)
Qaşkai (Qashqai) – 1.5 milyon (İran)
Kuzeybatı (Kıpçak)
Kazak – 20,2 milyon (Kazakistan)
Kırgız - 7.1 milyon [2024] (Kırgızistan)
Karakalpak – 409.000 (Özbekistan)
Nogai – 69.000 (Rusya)
Karaçay-Balkar – 242.000 (Rusya)
Kumyk – 282.000 (Rusya)
Kırım Türkçesi - 190.000 (Özbekistan)
Tatar – 4,3 milyon [2024] (Rusya)
Başkır – 4 milyon [2024] (Rusya)
Kuzeydoğu (Sibirya)
Hakas - 528,175 [2024] (Rusya)
Tuvin – 337.544 [2024] (Rusya)
Sakha/Yakut – 1 million [2024] (Russia)
Güneydoğu (Uygur-Çagatai)
Kuzey Özbekistan – 36.9 milyon (Özbekistan)
Güney Özbek - 2 milyon (Afganistan)
Uygur – 7,6 milyon (Doğu Türkistan, Çin)
Salar – 361.000 (Çin)
Oldukça farklı
Çuvaş – 1.8 milyon (Rusya, Volga bölgesi).
Türk dilleri dilsel olarak birbirine oldukça benzer. Lehçeler zincirleri oluştururlar, bitişik çeşitler karşılıklı anlaşılabilirdir. Orta Volga bölgesinde konuşulan sadece Chuvash, diğerlerinden oldukça farklıdır.
Durum
Altı Türk dili kendi ülkelerinde resmi statüye sahiptir.
Azerbaycan - Kuzey Azerbaycan
Kazak - Kazakistan
Türkmenistan - Türkmenistan
Özbek - Kuzey Özbekistan
Türk - Türkiye
Kırgız - Kırgızistan.
Ses sistemi
Türk dillerinin çoğunun ses sistemleri birçok ortak özelliği paylaşmaktadır.
Sesler
Tipik bir Türk sesli sistemi, ön sesli harflerin yuvarlak veya yuvarlak olabildiği Türk sesli harflerine benzer. Sesler kısa veya uzun olabilir. Ses uzunluğu kelimenin anlamını farklılaştırır. Türk dillerinin ortak özelliği sesli harf uyumudur, hangi sesli harflerin birbirinin yanında bulunabileceği kısıtlamaları içeren fonolojik bir süreç türüdür. İki çeşit sesli harf vardır - ön sesli harfler, ağzın önünde üretilir, örneğin /i/, /e/ ve arka sesli harfler, örneğin /a/, /u/, /o/. Yerli Türk kelimeleri sadece ön veya arka sesli harfleri içerebilir ve tüm sonek ve yazılar kendilerinden önceki hecenin sesli harfine uymalıdır. Örneğin, bir kelimenin başındaki sesli harf, o kelimedeki diğer sesli harflerin asimilasyonunu tetikleyebilir, örneğin Türkçede, ev – «ev» + -ler «çoğul» evler «evler», çocuk – «çocuk» + -ler «çoğul» çocuklar «çocuk» demektir. İlk örnekte, tüm sesli harfler ön sesli harflerdir. İkinci örnekte çocuklar'daki tüm sesli harfler arka sesli harflerdir.
Sessiz harfler
Türk dilleri kelimelerin başında ya da sonunda sessiz kümelere izin vermez. Türk dillerinde çoğunlukla ağız boşluğunun arkasında üretilen çeşitli sessiz seslere sahiptir, yani velar, uvüler ve glottal sessizlere sahiptir. Sesli duraklar ve dertler sözün bittiği yerde ayrılıyor, örneğin Kırgızca kitebi «kitap» (suçlu durum) kitep «kitap» olur.
Stres
Kelime stresi çoğu Türk dilinde son heceye düşme eğilimindedir, ancak birçok doğu dilinde, örneğin Kazakça ve Uygurca başlangıçta bir stres vardır.
Dilbilgisi
Tüm Türk dilleri bazı ortak özellikleri paylaşır. Bunlar aglutinatiftir. Agglutinatif dil, her bir yazı tipik olarak bir anlam birimini temsil eden bir dildir, örneğin «geçmiş zaman», «çoğul», veya «maskülen». Bu etiketler birbirine karışmaz ve şekil değiştirmez. Birbirlerine bir iple eklenirler. Örneğin, Türkçede evlerimde «evimde», -ler «çoğul sonek», im «my», ve de «in»'den oluşur.
İsimler
Tipik bir Türk isim sistemi, tüm Türk dillerinde temsil edilebilecek veya edilemeyen şu özelliklere sahiptir: tekil ve çoğul. İsim ve zamirler için en fazla yedi vaka: aday, genittif, belirleyici, suçlayıcı, yersel, ablatif, enstrümantal. Vakalar, biçimleri sapın ön sesli harf, arka sesli harf, sesli bir sessiz veya sesli bir sessiz bir sessiz harfle bitmesine bağlı olan kısım sonekleri ile işaretlenir. Kesin bir makalenin olmaması. Dilbilgisi cinsiyetinin olmaması. Resmi olmayan ve resmi ikinci kişi zamiri arasındaki fark. Üçüncü şahıs zamirlerinde cinsiyet ayrımı yoktur: ol «he, she, it» anlamına gelir.
Orkhon senaryosu
8. yüzyıl anıtlarındaki Orkhon yazıtları, Türk alfabesinin bilinen en eski örnekleridir. Kuzey Moğolistan'da Orhon Nehri vadisinde 1889 yılında keşfedilmiş ve 1893 yılında deşifre edilmiştir. Anıtlar Türk prensi Kul ve kardeşi imparator Bilge Han'ın onuruna dikildi. Yazıtların metninde Türklerin kökeni, Çinliler tarafından boyun eğmelerini ve Bilge Han tarafından kurtuluşlarını anlatmaktadır. Orkhon yazıtının dıştan runik alfabeye benzer çünkü her ikisi de keskin bir aletle taş üzerine oyulmuşlardır. Arapça yazı genellikle 1920'lerin başlarına Latin yazısının Türk halkına tanıtıldığı zamana kadar tüm Türk halkları tarafından kullanılmıştır. Türkiye 1928 yılında değiştirilmiş Latin yazısını resmen kabul etti. 1939'dan sonra Latin yazı Sovyetler Birliği'nde neredeyse tamamen Kiril alfabesinin değiştirilmiş formları ile değiştirildi. Bugün hem Kiril hem de Latin yazıları eski Sovyet Cumhuriyetlerinde kullanılıyor. Günümüzde arapça yazı İran, Çin ve Arap ülkelerinde Türk dilliler tarafından kullanılıyor.
Fiiller
Oldukça tipik bir Türk fiil sistemi, tüm Türk dillerinde bulunabilecek veya bulunmayan şu özelliklere sahiptir: Her zaman bir dilbilgisi kategori kanıtlaması gereklidir. Verilen bir ifade için kanıt olup olmadığını gösterir. Türk dilleri doğrudan bilgilendirme üç kişi: 1., 2., 3.; üç zaman: bugün, geçmiş, gelecek. Yedek fiiller beş ruh hali oluşturmak için kullanılır: göstergeli, şüpheci, zorunlu, şartlı, subjonktif; iki ses: pasif geçiş ve pasif geçişsiz fiiller için farklı formlarla aktif ve pasif; sorgulayıcı ve olumsuz formlar için oldukça karmaşık kurallar. Kelime sıralaması: Türk dillerinde kelime sıralaması tipik olarak Konu-Nesne-Fiildir. Bağlam gerektirirse başka permütasyonlar mümkündür.
14.08.2025 14:34:19